DE WERELD NA 911
{VPRO Gids, 7 september 2002}
De wereld zou definitief veranderen, Amerika voorop. Zo klonk kort na de aanslagen op 11 september vorig jaar. Maar is dat wel zo? Jeroen van Bergeijk, op het moment van de aanslagen correspondent in Amerika, analyseert de effecten van 911.
Toen ik op de avond van 11 september 2001 op de trap voor mijn huis in Brooklyn na een lange, heel lange dag een sigaretje zat te roken, kwam de gedachte dat Amerika nooit meer hetzelfde zou zijn niet in me op. De enige gedachten die ik had betroffen de ramp die ik die dag had gadegeslagen en waarvan de sporen op dat moment maar al te tastbaar waren: op de stoep lag een stuk half verbrand papier dat vanuit het World Trade Center (een paar kilometer verderop) hier naartoe was gewaaid, de geur van verbrand plastic, de stilte in de lucht (mijn huis lag precies onder de aanvliegroute van het vliegveld LaGuardia). Pas dagen later begon het tot me door te dringen dat Amerika van de ene op de andere dag een ander land was geworden. Althans zo leek het. Het vlaggenvertoon, de plotselinge uitbarstingen van xenofobie, de saamhorigheid van de bevolking, de kritiekloze houding waar het beslissingen van de regering betrof en het ongekende gemeenschapsgevoel maakten dat ik het land waar ik vijf jaar had gewoond nauwelijks meer herkende. In New York had ik mijn kantoor in Fulton Street, twee stratenblokken van Ground Zero vandaan. Als je elke dag langs die infame plek komt en ziet hoe toeristen uit alle windstreken zich voor de hekken verdringen om een glimp van de ravage op te vangen, is het makkelijk te denken dat de hele wereld is veranderd sinds 11 september. Ook de Amerikaanse media - in overgrote meerderheid in New York gevestigd - geven je die indruk. Zelfs nu, een jaar later, gaat er nog steeds geen dag voorbij zonder dat kranten en televisiejournaals een '9 11 verhaal' bieden. En dat mediabombardement versterkt de impressie dat sinds 11 september alles anders is. Maar dan ook alles. Ik heb artikelen gelezen waarin het einde van de ironie werd aangekondigd en artikelen waarin werd gesproken van een opleving van het kerkbezoek. Er werd melding gemaakt van de dood van het blinde materialisme dat zo typerend voor de jaren negentig was en een terugkeer van idealisme en zinvolle arbeid. Angst voor nieuwe terroristische aanslagen zou hebben gezorgd voor een terugkeer van de promiscue, onbeschermde seks van voor het aids-tijdperk. Van een zich voortdurend versprekende oliedomme minkukel werd George W. Bush van de ene op de andere dag de vader des vaderlands, een begaafd redenaar en inspirerende leider op wiens beslissingen geen kritiek mogelijk was tenzij je voor landverrader door het leven wilde gaan. En ook de media zelf leken veranderd: Voor 11 september blies men de meest frivole nieuwtjes veelvuldig op tot gebeurtenissen van wereldformaat (de Elián Gonzalez affaire, de verdwijning van stagiaire Chandra Levy, etc). Maar sinds 11 september was triviaal niet meer gepast, men had alleen oog voor Serieus Nieuws.
Maar zijn al die veranderingen werkelijk, of is hier sprake van een media-uitvinding? En belangrijker: zijn die veranderingen na een jaar beklijfd? Met andere woorden: is Amerika werkelijk veranderd sinds 11 september? Zullen de terroristische aanslagen over twintig jaar gezien worden als een defining moment of als een verschrikkelijke gebeurtenis zoals er zoveel verschrikkelijke gebeurtenissen zijn? Ontegenzeglijk is in New York veel veranderd sinds 11 september. Een van de meest tastbare effecten van 11 september is de recessie die blijkt uit harde cijfers van de gemeente (130.000 banen gingen tot op heden verloren), maar ook uit de wederwaardigheden van mijn Amerikaanse vrienden die plotseling bij bosjes werkeloos werden. In januari kwam ik op straat mijn voormalige overbuurman tegen die een paar maanden eerder was verhuisd. Hij had sinds zijn verhuizing geen werk kunnen vinden. Zijn spaargeld was op en nu leefde hij in zijn stationwagon. Zou het in de rest van het land ook zo zijn? Ik vroeg me af of niet alleen New York, maar ook de rest van het land fundamenteel veranderd zou zijn. En hoe kun je Amerika beter onderzoeken dan een road trip dwars door het land te maken.
Ik koos voor een reis langs U.S. 1 ook wel bekend als Route One, een van 's lands oudste snelwegen, die begint in het noorden van Maine bij de Canadese grens en eindigt in Key West, het zuidelijkste puntje van Florida. Niet alleen biedt U.S. 1 een aardige dwarsdoorsnede van de Amerikaanse samenleving - hij voert door stad en dorp, platteland en suburb - maar voert ook langs tal van plekken die voor de gebeurtenissen van 11 september van belang zijn. U.S. 1 komt door de twee steden, New York en Washington, die door de aanslagen werden getroffen. En alsof ze mijn road trip hadden geanticipeerd, heeft het Amerikaanse bestaan van de negentien kapers zich grotendeels direct aan, dan wel in de directe nabijheid van U.S. 1 afgespeeld. In Maine, Maryland en Florida verbleven ze in motels die aan de snelweg liggen. De cafés, stripbars en restaurants die ze in New Jersey en Florida bezochten liggen aan U.S. 1. De vliegschool waar ze leerden vliegtuigen besturen, het World Trade Center en het vliegveld in Boston waarvan American Airlines Flight 11 en United Airlines Flight 175 vertrokken voor hun dodelijke missies in New York liggen in de directe nabijheid van U.S. 1. Als er ergens sprake van tastbare effecten zou zijn, dan daar wel.
Twee maanden lang heb ik Route One op en neer gereisd. Ik heb tienduizend mijl op de teller gezet. Ik heb met tientallen Amerikanen gesproken: familieleden van slachtoffers van de ramp, studenten, soldaten die op het punt stonden naar Afghanistan te vertrekken, mensen die de kapers hebben gekend, motelhouders, dominees, FBI agenten, imams en vooral veel 'gewone' Amerikanen. ,,En? Is er wat veranderd", vroeg natuurlijk iedereen toen ik weer thuis was.
Helaas is er op die vraag geen eenduidig antwoord te geven. De vlaggen wapperen nog steeds en langs heel U.S. 1 zijn de duizenden uithangborden die 'United we stand' en 'God bless America' uitroepen ook nog lang niet verdwenen. Maar als je dat patriottische vertoon even wegdenkt is er ogenschijnlijk in Amerika fundamenteel niks veranderd. De ironie is meer dan levend: een paar weken na de ramp bezocht ik een standup comedy avond in New York en toen al werden er keiharde grappen over 11 september gemaakt. En niet alleen daar, ook in de media is kritiek op Bush weer geoorloofd. Van overvolle kerken of een nieuwe seksuele revolutie heb ik niks gemerkt. Getuige de aandacht die recentelijk wordt geschonken aan de B-acteur Robert Blake die van moord op zijn echtgenote wordt verdacht, zijn de media weer net zo geobsedeerd met triviaal nieuws als voorheen. Het enige werkelijk tastbare effect is economisch van aard. Het hele land, inderdaad de hele wereld, is in zijn portemonnee geraakt door 11 september. En dat hoeft niet altijd negatief te zijn: een vriend die plezierbootjes verkoopt in het noorden van Maine vertelde dat sinds 11 september zijn business booming is. In plaats van dure vakanties naar het Caribisch gebied blijven de mensen liever dicht bij huis en haard en kopen een bootje om zich te vermaken. Typische vakantiegebieden als Florida daarentegen kampen nog steeds met minder toeristen.
Hoe vreemd het ook mag klinken, 11 september was voor gewone Amerikanen vooral een lokale gebeurtenis. Hoezeer een gemeenschap geraakt was door 11 september is perfect af te lezen aan de hoeveelheid vlaggen en uithangborden die je er aantreft. Hoe verder je van New York en Washington vandaag gaat, hoe minder je er ziet. En ook hoe minder de mensen in de terroristische aanslagen geďnteresseerd zijn. Zo trof ik in Georgia een garagehouder aan die, toen het gesprek kwam op het doel van mijn reis, opmerkte (en ik houd u niet voor de mal): "New York, ja, was daar niet een groot ongeluk gebeurd of zo?" Mijn zoektocht leverde in geďsoleerde gebieden veel onverschilligheid op. Wanneer ik vroeg wat 11 september voor ze betekende reageerden mensen met schouderophalen of "I don't know". Aan de andere kant zeggen de meeste mensen in New York, Washington, Boston maar bijvoorbeeld ook de verstedelijkte oostkust van Florida (waar een groot deel van de kapers woonde) dat hun leven wel degelijk is veranderd: ze zijn zich meer bewust van hun omgeving, ze volgen het nieuws van de War on Terror op de voet, ze besteden meer tijd met hun gezin en zien meer dan voorheen de betrekkelijkheid van hun carričre en jachtige bestaan in.
Vanzelfsprekend zal het leven van de mensen die een familielid of vriend hebben verloren nooit meer hetzelfde zijn, maar 11 september heeft veel meer mensen geraakt dan alleen direct betrokkenen. Veel Amerikanen zien 11 september als een katalysator om meer betekenis aan hun leven te geven. De FBI bijvoorbeeld krijgt tegenwoordig vijfduizend nieuwe aanmeldingen per maand, waar er voor de terroristische aanslagen maar vijfduizend per jaar waren. Op de FBI Academy waar die nieuwe agenten worden opgeleid hebben de studenten een nieuw leven gegeven aan John F. Kennedy's beroemde advies 'Ask not what your country can do for you, ask what you can do for your country'. ,,Sinds 11 september is het mijn missie mijn land dienen", zoals een van de agenten-in-spe het uitdrukte. Ook soldaten in Fort Bragg, een van 's lands grootste militaire bases, in North-Carolina stonden, toen ik daar op bezoek was, te popelen om naar Afghanistan te vertrekken waar ze "nuttig werk" hadden te verrichten. Maar ook een student in Boston bijvoorbeeld liet er geen twijfel over bestaan dat 11 september voor zijn generatie het defining moment zal blijken te zijn.
Het is dus onmogelijk een eenduidig antwoord te geven op de vraag of Amerika fundamenteel is veranderd. Als ik één generalisatie zou moeten maken is dat 11 september ervoor heeft gezorgd dat het geloof in de grondbeginselen van de Verenigde Staten - life, liberty and the pursuit of happiness - alleen maar sterker is geworden. Het meest bewonderenswaardige aan de Amerikanen die ik het afgelopen jaar heb gesproken is dat ze over een ijzersterke 'fighting spirit' beschikken. Angst, twijfel of onzekerheid zijn te verwaarlozen effecten van 11 september. Zo beschouwd hebben de aanslagen dus precies het tegenovergestelde effect gesorteerd van wat de terroristen hadden gehoopt te bereiken.
Jeroen van Bergeijk
|
