WAT MOET AMERIKA ZONDER THE SOPRANO'S
{VPRO Gids, 12 oktober 2002}
Nu de Vara de succesvolle televisieserie The Sopranos een herkansing geeft, staat niets een kennismaking met de roemruchte maffiafamilie nog in de weg. En dat werd tijd want alles aan The Sopranos is top: de regie, de cast, de scenario's, de muziek en de montage. Jeroen van Bergeijk tekende in New Jersey in op The Sopranos Bustour.
"Nooit gedacht dat ik nog eens dertig dollar zou betalen om me in een bus door New Jersey te laten rijden", mokt Mark, een computerprogrammeur uit Brooklyn. "Ik bedoel, wat valt hier nou feitelijk te zien?" Ogenschijnlijk heeft hij gelijk. We staan langs een trieste snelweg aan weerskanten omgeven door lege parkeerterreinen, loodsen, fastfood restaurants en autosloperijen. Vrachtauto's denderen voorbij. En het gebouw waarvoor de bus is gestopt is helemaal onopmerkelijk: een grijze betonnen kolos zonder ramen. Maar voor de fans van de televisieserie The Sopranos is dit het centrum van het universum. We staan voor de Satin Dolls Club, beter bekend als de Bada Bing, de striptent waar de maffiosi uit The Sopranos zich verzamelen.
Afgezien van het feit dat het programma alom is onthaald als de beste dramaserie van de afgelopen jaren, heeft The Sopranos een misschien nog wel opmerkelijker prestatie geleverd. De serie heeft er voor gezorgd dat New Jersey een toeristenattractie is geworden. New Yorkers zien New Jersey zoals Amsterdammers naar Almere kijken. Het is er saai en lelijk. Het vooroordeel luidt dat de staat bestaat uit suburbs, snelwegen en vuilnisbelten. Inwoners van New Jersey vragen niet: 'Where do you live' maar 'What exit are your from'. Maar dankzij The Sopranos vertrekt er elke zondag een uitverkochte bustour vanuit New York voor een verkenning van de buurstaat New Jersey.
The Sopranos, voor degenen die de serie tot nu toe hebben gemist, vertelt het verhaal van de twee families van Tony Soprano (James Gandolfini). Aan de ene kant is er Tony's gezin; zijn vrouw Carmella (Edie Falco) en twee tienerkinderen Anthony Junior en Meadow. Aan de andere kant is er de maffiafamilie bestaande uit een hele serie zowel komische en gruwelijke gangsters. De kracht van de serie zit hem erin dat het schizofrene bestaan in die twee families voor Tony de nodige conflicten oplevert die hij bespreekt met zijn psychiater Jennifer Melfi (Lorraine Bracco).
Afgezien van de 'suburban hell' is New Jersey vooral een 'industrial wasteland', vergelijkbaar met het Ruhrgebied. En het is daar dat The Sopranos zich afspeelt. Zittend in de bus word je getrakteerd op een uitzicht van roestige bruggen, dichtgespijkerde huizen, ingestorte loodsen en vooral veel asfalt. Voor het uithangbord van de Satin Dolls Club poseren de Sopranofans voor een paar kiekjes. Helaas geen blote borsten vandaag. De Bada Bing is gesloten. Maar dat lijkt niemand te hinderen. De menigte begeeft zich onmiddellijk naar de achterkant van het gebouw. In de aflevering van vorige week werd daar tussen de vuilnisbakken een danseresje door een van de wiseguys op gruwelijke wijze doodgeslagen. Na de Bada Bing gaat het verder naar Ramsey Outdoors, een winkel die in The Sopranos failliet gaat en zodoende in de werkelijkheid ook bijna op de fles ging. Klanten die fictie en werkelijkheid moeilijk uit elkaar konden houden bleven weg . De eigenaar moest advententies in lokale kranten plaatsen om te laten weten dat hij toch nog echt open was. En vervolgens trekt de bus langs de The Skyway Diner waar made man Chris Moltesanti (Michael Imperioli) werd neergeschoten, de begraafplaats waar maffia slachtoffers worden begraven, de waterval waar menig gangster werd vermoord en natuurlijk de Satriales Pork Store, het onofficiële hoofdkantoor van The Sopranos. Het effect is steeds hetzelfde. Zonder kennis van de serie valt er niks bijzonders te zien. Toevallige voorbijgangers kijken verbaasd naar onze bus. Je ziet ze denken: wat doen die toeristen hier in godsnaam. En terwijl de bus van het ene naar het andere 'hoogtepunt' rijdt houdt tourgids Chris Lucas de fans bezig met allerhande Soprano trivia en natuurlijk een cursus hoe spreekt de Amerikaanse maffiosi Italiaanse woorden uit. Cappicola wordt zoiets als Kabba-goel en Sfogliatelle het onuitspreekbare Schwoe-ja-del, weet de gids.
De liefde van de Sopranosfans die zich deze middag hebben verzameld grenst aan het obsessieve. Wanneer Lucas de busreizigers vraagt naar de naam van de vrouw van de kok in Tony's favoriete restaurant, gaan de vingertjes onmiddellijk omhoog. "We just love The Sopranos" vertelt Sue uit Connecticut, een paar uur rijden vanaf New York. Zij en haar vriendin Lori zijn vanochtend voor dag en dauw opgestaan om vandaag de tour te kunnen bijwonen. "Wij kijken elke week. Ik heb het gevoel alsof we Tony en Carmella persoonlijk kennen. Deze tour geeft je de mogelijkheid je in hun leven te wanen", verklaart ze haar aanwezigheid. "I guess we need to get a life", voegt ze er bedremmeld aan toe.
Net als Friends en Seinfeld - de twee andere televisieprogramma's die in New York met een tour worden geëerd - is The Sopranos ondertussen een niet meer weg te denken onderdeel van de Amerikaanse populaire cultuur. Net zoals je niet door het moderne leven kan als je niet weet wie Britney Spears is, wordt ook kennis van The Sopranos in het dagelijkse sociale verkeer bekend verondersteld. Hoe populair is het programma? Het is het best bekeken programma op zondagavond, en dat op een zender die maar door een vijfde van de Amerikaanse bevolking kan worden ontvangen. Tijdens de finale van de serie dit jaar, zo meldde The New York Times onlangs, waren restaurants in New York en New Jersey nagenoeg uitgestorven en tijdens een open casting call in Harrison, New Jersey kwam maar liefst 40.000 mensen opdagen (twee maal zoveel als het aantal inwoners van dat plaatsje). Maar niet alleen is het programma een kijkcijfersucces, het werd ook door critici ongewoon lovend ontvangen. The Sopranos haalde de covers van Newsweek en Rolling Stone. "Dit is een van de meest diepgravende en verontrustende drama's in de geschiedenis van Amerikaanse televisie", schreef The Washington Post. "The Sopranos" is so good it hurts", aldus The New York Times. Het programma is vergeleken met Berlin Alexanderplatz en The Singing Detective, een Griekse tragedie, een moderne versie van The Godfather trilogie en de films van Fellini.
Alles aan de serie is fenomenaal: de regie, de cast, de scenario's, de muziek en de montage. The Sopranos bewijst hoe goed Amerikaanse televisie kan zijn als het afwijkt van de afgezaagde Hollywood formules van Friends en Frasier waarin alles gezellig en iedereen aardig is, de personages zwart-wit zijn en aan het eind de conflicten netjes worden opgelost. The Sopranos bewijst ook dat de toekomst van de Amerikaanse televisie niet in de zogeheten broadcast television ligt (waar strenge zelfcensuur wordt toegepast) maar juist in de betaaltelevisie waar realistisch taalgebruik gebezigd kan worden, geweld en naakt niet verbloemd hoeft te worden maar waar vooral geen rekening hoeft te worden gehouden met adverteerders. Of zoals de bedenker van het programma, David Chase, het zei in Talk Magazine: "De gemiddelde sitcom of dramaserie wil je laten geloven dat onze instituties werken en dat onze maatschappij misschien gebreken vertoont, maar het nog steeds de beste maatschappij mogelijk is. Aan het eind van het programma moet er een positief moment zitten. Als The Sopranos niet op HBO zou zijn uitgezonden dan zou Tony de FBI hebben geholpen om de daders van de bomaanslag op het World Trade Center te vinden. Van die onzin. Dat zou verschrikkelijk zijn geweest."
Het knappe van The Sopranos is dat de serie je laat identificeren met een meedogenloze moordenaar. Tony Soprano is voor Amerikanen een uiterst herkenbaar mens. Hij woont in een suburb, rijdt een Sport Utility Vehicle. Hij houdt van zijn vrouw, heeft problemen met de opvoeding van twee - verwende - kinderen en gaat gebukt onder stress van zijn baan. Dat die baan bestaat uit afpersen en moorden, dat hij een maîtresses heeft en een moordzuchtige moeder, dat maakt het drama interessant. Maar afgezien daarvan, zou je kunnen zeggen dat Tony een moderne versie is van Archie Bunker. Reactionair, maar ergens toch sympathiek.
Het hart van de serie wordt gevormd door de gesprekken die Tony heeft met zijn psychiater. Het is dankzij die conversaties - die werden ingegeven door de sessies van maker David Chase met zijn eigen therapeut - dat we de menselijke kanten van Tony leren kennen. Het feit dat je een genadeloze gangster met zijn psychiater op onderhoudende wijze over existentialistische levensvragen hoort kletsen is tegelijk hilarisch en adembenemend. Meer dan in bijvoorbeeld de films van Woody Allen wordt hier een min of meer realistisch beeld geschetst van klassieke psychotherapie. De scènes zijn klaarblijkelijk zo overtuigend dat New Yorkse psychiaters het effect van de serie in hun behandelkamer terug zien. Therapeute Felicia Einhorn vertelde onlangs in Time dat ze opeens veel meer mannelijke patiënten krijgt die ook alsmaar over Tony Soprano willen praten. "Iedereen wil weten wat ik van de therapie sessies vind", aldus Einhorn. In het eerste jaar van de serie draaide de therapie vooral rond de relatie van Tony met zijn ijskoude, klagerige moeder Livia (Nancy Marchand). Van aflevering tot aflevering ontstond langzaam maar zeker een rijk portret van die relatie die erin culmineerde dat Livia haar zwager wist te manipuleren opdracht te geven Tony te vermoorden. Later ging het steeds vaker over de gevoelens van de therapeute zelf die Tony moreel verwerpelijk vond maar zich ook tot de gangster voelde aangetrokken. Gevoelens overigens, die zij op haar beurt weer besprak met haar psychiater.
Als maffiadrama ontleent The Sopranos zijn inspiratie aan de Godfather-trilogie en de maffiafilms van Scorsese: de personages zijn tragisch, complex en humoristisch, de plotlijnen veelvuldig en natuurlijk spreken gangster de hilarische, maar vaak onverstaanbare maffiataal. Die inspiratie moet je overigens ook heel letterlijk opvatten. Soprano-personages citeren om de haverklap uit de Godfather-films, "Little Stevie" Van Zandts (eerder bekend als gitarist in Bruce Springsteens E-Street Band) vertolking van Silvio Dante is een over-the-top versie mengeling van Marlon Brando en Al Pacino. Wanneer een van de criminelen in een New Yorkse nachtclub Martin Scorsese herkent roept hij "Hey Marty, loved your movies." Een van de meer memorabele hommages was de scene waarin acteur Michael Imperiolieen bediende in een bakkerszaak in de voet schiet omdat hij niet snel genoeg wordt geholpen met zijn bestelling Sfogliatelle. Imperioli zal een pervers genoegen hebben gehad in het spelen van die scene want tien jaar eerder was hij het die in een haast exact dezelfde scene in Goodfellas een kogel door de voet kreeg geschoten door Joe Pesci.
Met het enorme succes van The Sopranos kon natuurlijk ook de politiek-correcte kritiek op de serie niet uitblijven. Het geweld, de taal en de naaktscènes werden door conservatieven bekritiseerd, en al snel riepen ook verschillende Italiaans-Amerikaanse belangengroeperingen dat het programma Italiaanse-Amerikanen in een negatief daglicht zette. "Het is meer van hetzelfde: de vertrouwde spaghetti-and-bullets formule. Het programma heeft oude stereotypen nieuw leven in geblazen", aldus Robert Viscusi van de Italian American Writers Association. En ook notabelen van diverse gemeenten in New Jersey deden een duit in het zakje door de producenten van de serie om dezelfde redenen een filmvergunning te weigeren.
Misschien heeft David Chase zich toch wel iets van deze kritiek aangetrokken, alleen niet op de manier die zijn critici hadden gehoopt. In de eerste twee seizoenen kwam Tony toch voornamelijk over als een Prozac slikkende knuffelbeer en werden zijn misdaden vaak in komisch daglicht geplaatst. Het was makkelijk om te vergeten dat we hier feitelijk met een moordenaar te maken hadden. In het laatste seizoen echter toonde het programma de Sopranofamilie opeens in hun volle glorie als misselijkmakende misdadigers. Het latente racisme van Tony kwam opeens tot volle wasdom toen hij de zwarte vriend van zijn dochter de deur wees en zijn moordzuchtige neigingen werden evident toen hij in een minutendurende scene een van zijn maîtresses bijna wurgde. Tel daarbij op een drietal gruwelijke en in detail getoonde moordpartijen en The Sopranos was opeens geen familievriendelijk vermaak meer. Het was briljante want ongemakkelijk makende televisie. Eerst had Chase ons de eerste twee seizoenen zo gemanipuleerd dat we van Tony gingen houden en vervolgens toonde hij een soms weerzinwekkende gangster. Maar tegen die tijd konden we hem echter niet meer als een uitsluitend verwerpelijk mens terzijde konden schuiven.
De fans ondertussen kan het geen moer schelen of de serie nu wel of niet stereotypen van Italiaanse Amerikanen in stand houdt. Frank, een Italiaanse-Amerikaan uit Brooklyn die de tour met zijn twee tienerzonen bezoekt, haalt zijn schouders op wanneer ik hem vraag wat hij van de kritiek op de serie denkt. Hij is meer geïnteresseerd in het schieten van een paar plaatjes van zijn zonen voor de Bada Bing. "Vanavond kijken we weer", zegt zijn zoon. "En dan ik denk ik 'daar was ik vanmiddag'. Net of ik ook beetje deel uitmaak van de serie."
Jeroen van Bergeijk
|
