PSYCHOPATEN AAN DE MACHT
{VPRO-gids, 12 mei 2001}
Dr. Paul Babiak is een New Yorkse bedrijfspsycholoog gespecialiseerd in psychopaten. Niet elke psychopaat is een Hannibal Lecter. Er zijn ook psychopaten die geen moorden plegen en gewoon op kantoor zitten. Nou ja gewoon, volgens Babiak laat de ‘industrial psychopath’ in de werkomgeving een spoor achter van gebroken levens en ontspoorde carrières.
In wat voor soort beroepen kom je psychopaten tegen?
Je vindt ze eigenlijk overal. In de afgelopen 12 jaar dat ik onderzoek heb verricht naar psychopaten binnen bedrijven, ben ik ze tegengekomen in de medische wereld, bij personeelsafdelingen, in verkoopfunkties en op onderzoeksafdelingen. Opvallend is dat je ze vaak aantreft in de aandelensektor. Een collega heeft onderzoek gedaan naar de aandelenmarkt van Vancouver in Canada en daar bleek een fiks aantal psychopaten rond te lopen. Psychopaten zul je niet zo snel aantreffen in bureaucratische ondernemingen en instellingen. Psychopaten hebben voortdurend nieuwe stimulansen nodig en die vind je daar niet. Bovendien is er teveel orde en regelmaat, teveel controle in een bureaucratie. Psychopaten floreren in chaos. Dus vooral ondernemingen waar veel verloop in het personeel zit en waar de regels niet vast liggen zijn ideale doelen voor psychopaten.
Wat is een psychopaat eigenlijk?
Volgens de literatuur heeft de psychopaat een twintigtal kenmerken. Zo heeft een psychopaat geen schuldgevoel en kent hij geen medeleven. De psychopaat is een vlotte prater, is oppervlakkig, charmant, onverantwoordelijk, manipulatief en impulsief. Hij is narcistisch en heeft een opgeblazen zelfbeeld. En zo zijn er nog wat. Het is wel belangrijk om te onthouden dat iemand die slechts enkele van deze kenmerken heeft, nog niet als psychopaat geclassificeerd kan worden. De psychopaat heeft drie belangrijke drijfveren: hij vindt het leuk om mensen pijn te doen, hij wil winnen en hij heeft voortdurend spanning nodig. Je moet psychopaten zien als roofdieren en roofdieren zijn op zoek naar een prooi. De prooi is in dit geval mensen.
Hoe gaat een psychopaat in een bedrijf te werk?
De ‘industrial psychopath’ ziet een bedrijf als een ‘score’. Hij kijkt naar een bedrijf zoals een overvaller naar een oud dametje op straat kijkt. Kan ik haar beroven en zo ja hoe? Het doel is een ‘scam’ op te zetten, bevorderd te worden en zoveel mogelijk geld en aanzien te verwerven. Psychopaten zijn eersteklas charmeurs en leugenaars. Bovendien weten ze precies waar de zwakke plekken van mensen zitten. Vervolgens apen ze die zwakheden na om sympathie te wekken. Het gevolg is dat het slachtoffer het gevoel heeft dat hij een gelijke heeft ontmoet, iemand die net zo denkt als hij, iemand die hij kan vertrouwen. Is dat vertrouwen eenmaal gewonnen dat laat de psychopaat zijn slachtoffers het werk opknappen. Hij zelf ondertussen probeert zo snel mogelijk een wit voetje te halen bij het management, liefst de directeur. Als een van zijn collega’s, of zijn directe chef, doorheeft dat de psychopaat zijn werk niet naar behoren doet - en dat doen ze nooit want ze zijn aartslui - en naar het management loopt, maakt dat meestal niet veel uit, want de psychopaat heeft al een uitstekende indruk gewekt bij de hoogste baas. Ik zal je een voorbeeld geven. Ik werd bij een bedrijf gehaald om te kijken naar een afdeling waar de mensen slecht met elkaar overweg konden. Ik kwam er al snel achter dat één employée, laten we hem Dave noemen, de problemen veroorzaakte. Dave zat er al een tijdje en al zijn collega’s waren er ondertussen wel achter dat hij niet deugde. Hij was altijd te laat, deed zijn werk slecht en gaf voortdurend anderen de schuld van zijn falen. Ik kwam er al snel achter dat hij op zijn CV had gelogen over zijn opleiding. Toen ik dat vertelde aan zijn chef ging die daarmee naar de directeur. Maar de directeur had juist een hele hoge dunk van Dave en zei tegen de chef dat zo’n leugentje niet belangrijk was. ‘Val me daar niet mee lastig’, zei hij letterlijk. Afijn, toen ik later nog eens in dat bedrijf terugkwam was Dave’s chef uit frustratie vertrokken en had Dave zijn funktie overgenomen. En dat is niet uitzonderlijk. Psychopaten krijgen vaak promoties. Heel vaak worden ze benoemd in leidinggevende funkties.
Hoe komt het dat mensen met zulke eigenschappen toch carrière kunnen maken?
Als je kijkt naar de eigenschappen die aan goede leiders worden toegeschreven dan is het niet moeilijk die te verwarren met psychopatische eigenschappen. Bijvoorbeeld: een baas moet zijn emoties onder controle kunnen houden en harde beslissingen nemen, zoals mensen ontslaan. Psychopaten kennen geen emoties en hebben er juist plezier in mensen pijn te doen, dus iemand ontslaan is voor hen juist een pretje. Een goede leider moet mensen kunnen motiveren. Psychopaten kunnen goed manipuleren, wat natuurlijk iets heel anders is, maar voor sommige mensen is het verschil niet zo evident. Goede leiders zijn zeker van zichzelf, vergelijk dat met het opgeblazen zelfbeeld van de psychopaat, die doorgaans denkt dat de hele wereld om hem draait. En leiders zijn vaak extrovert en energiek, dat kun je weer makkelijk verwarren met het impulsieve gedrag van psychopaten. Kortom, iemand die een psychopatische werknemer moet beoordelen kan hem makkelijk voor een potentiële leidinggevende aanzien.
Hoeveel psychopaten lopen er op de werkvloer rond?
Gelukkig zijn het uitzonderingen. Ongeveer 1 a 2 procent van de bevolking kun je als psychopaat classificeren en dat geldt dus ook voor de beroepsbevolking. Maar bedenk wel dat iedereen vroeger of later een keer een psychopaat tegen het lijf zal lopen. Psychopatie vind je overigens vooral onder echte zware criminelen. Ongeveer twintig procent van die groep is psychopaat.
Wat gebeurt er nu als u ontdekt dat er in een bedrijf een psychopaat werkt. Vertelt u de directie dat ze een psychopaat in dienst heeft?
Nee. Kijk, ik ben geen klinisch psycholoog, dus ik kan officieel geen diagnose stellen. Maar afgezien daarvan wil de directie dat helemaal niet weten. Je kunt iemand niet ontslaan simpelweg omdat hij psychopaat is. De directie is doorgaans alleen geïnteresseerd in of die persoon zijn werk doet, in hoe de struktuur en samenhang van een organisatie verbeterd kan worden. Het probleem bij mijn werk is dat mijn aanbevelingen vaak weinig uithalen. Als een psychopaat zich eenmaal heeft geïnstalleerd, dan krijg je hem niet meer weg. Kijk, maar naar het geval van Dave. Op een gegeven moment realiseerden zijn naaste collega’s wel dat er iets goed mis met hem was, maar omdat de directie hem het hand boven het hoofd hield kon hij blijven zitten. Sterker nog, hij kon promotie maken terwijl zijn collega’s een andere baan gingen zoeken.
Wat zijn de gevolgen voor mensen die op hun werk direct met een psychopaat te maken hebben?
Omdat psychopaten zo goed kunnen manipuleren, omdat ze precies weten waar je zwakke plekken zitten, kunnen ze snel je vertrouwen winnen. En als dat vertrouwen beschaamd wordt, wat altijd gebeurt, verzeilen de slachtoffers vaak in een depressie. Je voelt je verraden. Je voelt je een sukkel die zich heeft laten misbruiken. Vervolgens willen mensen wraak nemen. Maar omdat je baas denkt dat de psychopaat een fantastische kerel is, kun je met die wraakgevoelens niet zo veel. Hopelijk zoekt het slachtoffer dan hulp. Als je je eenmaal realiseert dat je met een psychopaat te maken hebt gehad, kun je leren dat te verwerken.
Wat voor advies geeft u aan mensen die vermoeden dat ze met een psychopaat werken?
Het enige dat je eigenlijk kan doen is zoveel mogelijk afstand tot die persoon proberen te bewaren en hopen dat hij op zoek gaat naar een volgend slachtoffer. Mijn ervaring is dat het nooit helpt om naar je baas te stappen, want de psychopaat heeft die al lang om zijn vinger gewikkeld. De baas zal de psychopaat eerder geloven dan jou. Als je denkt dat je getrouwd bent of samenwoont met een psychopaat moet je zorgen dat je zo snel mogelijk het huis uitkomt. Therapie is er eigenlijk niet en dus kun je ook niet op genezing hopen.
Tegen bedrijven zeg ik dat ze moet zorgen dat er goede funktioneringsgesprekken plaatsvinden, waarbij heel duidelijk wordt gekeken en gemeten hoe produktief een werknemer is. Psychopaten voeren in de regel heel weinig uit, dus daar kun je ze op pakken. En bedrijven moeten zorgen dat iedere werknemer zich onvoorwaardelijk aan vastomlijnde regels houdt. Een goede regel is bijvoorbeeld dat je nooit tegen je klanten mag liegen. Zo’n regel zal de psychopaat aan zijn laars lappen en dan kun je hem ontslaan.
U zegt dat psychopaten in hun carrière succesvol zijn en je ze niet wegkrijgt. Toch vind ik het moeilijk te geloven dat ze nooit tegen de lamp lopen?
Maar ze lopen wel tegen de lamp. Ze worden voortdurend betrapt op hun leugens, maar dat heeft niet veel effect omdat ze volstrekt onaangedaan blijven als ze worden betrapt. Sterker nog, ze doen het zo voorkomen dat de degene die ze betrapt of kritiek op ze heeft, een enorme zeurpiet lijkt. Van alle psychopaten die ik de afgelopen jaren ben tegengekomen is er maar een ontslagen. En hij wist het zo voor elkaar te krijgen dat hij een gouden handdruk en een aanbeveling meekreeg. Hij mocht zelfs zijn auto van de zaak houden. Vervolgens ging hij onmiddellijk bij de concurrentie aan de slag.
Zijn er ook beroepen waarin psychopaten juist wel goed funktioneren?
Er is wel eens onderzoek naar gedaan naar de vraag of psychopaten goed zouden zijn als ‘bomb disposal expert’. Ze kennen geen angst dus dat zou bij dat beroep beslist een voordeel zijn. Aan de andere kant zijn het sensatiezoekers en hebben geen oog voor detail dus als ze een bom onschadelijk zouden moeten maken zou dat makkelijk verkeerd kunnen aflopen. Je zou je ook kunnen voorstellen dat psychopaten als oorlogspiloten zouden kunnen werken. Ook dat is een beroep waar je niet angstig voor moet zijn aangelegd. Aan de andere kant zou een psychopaat zijn vliegtuig net zo makkelijk voor een joyride gebruiken en kan ook hier het gebrek aan oog voor detail fataal zijn. En tot slot is er ongetwijfeld bij de CIA onderzoek gedaan naar de vraag of psychopaten goede spionnen vormen. Ze kunnen liegen als de beste dus dat is een voordeel, maar je wil weer niet dat ze tegen jou liegen. Een psychopatische spion kan natuurlijk gemakkelijk naar het andere kamp overlopen.
© Jeroen van Bergeijk
|
