MARK Z. DANIELEWSKI EN DE GEBROKEN MENS
{VPRO-gids, 9 juni 2001}
In Amerika heeft House of Leaves, het debuut van Mark Z. Danielewski, reeds de cultstatus bereikt. Onlangs verscheen ook de Nederlandse vertaling, Het Kaartenhuis. Een griezelig boek dat zich afspeelt in het nachtleven van Hollywood. Opvallend is de onorthodoxe lay-out, zoals het blauw oplichtende woord huis, Danielewski's leitmotiv. Jeroen van Bergeijk haalde in Hollywood een nachtje door met de schrijver.
nb: Ik heb een hekel aan .pdf bestanden, maar heus, dit verhaal komt beter tot zijn recht in .pdf formaat. Het artikel is opgesplitst in vier delen: deel 1, deel 2, deel 3, deel 4. Of lees verder hieronder
Ik sta te wachten voor de ingang van The Viper Room, de Hollywood nachtclub in eigendom van Johnny Depp. Op Sunset Boulevard razen de sportauto’s en cabriolets langs. Op de stoep lopen mooie mensen voorbij. En plotseling realiseer ik me: dit trottoir is exact de plek waar zeven jaar geleden River Phoenix aan een overdosis overleed. Het is toepasselijk dat ik hier met Mark Z. Danielewski, auteur van het cultboek House of Leaves, in de rij sta. Een van de hoofdpersonen van zijn boek is namelijk de tatoeëerder Johnny Truant wiens leven bestaat uit het nachtleven van Hollywood en fanatiek recreatief drugsgebruik. Liefst beide tegelijk. Om een indruk te geven van het milieu waarin House of Leaves zich afspeelt, heeft de auteur me meegenomen voor a night on the town.
Danielewski (34) is een opvallende verschijning. Zijn korte haar is knalblauw geverfd, zijn baardje platina blond. Hij gaat gekleed in velours overhemd en strakke witte broek. Dat blauwe haar is niet zo maar een loos fashion statement. De kleur blauw is namelijk een leitmotiv in Danielewski’s debuutroman (waar hij overigens zo’n tien jaar aan werkte). Elke keer als het woord ‘huis’ in het ruim 700 pagina’s tellende House of Leaves verschijnt, wordt dat in blauw afgedrukt. Het is maar een van de vele bizarre typografische capaciteiten van het boek. House of Leaves staat vol voetnoten, die soms horizontaal, dan weer verticaal op de pagina's zijn geplaatst. Soms verschijnen de voetnoten in aparte vensters op de pagina, dan weer lopen ze van onder naar boven of is de tekst in spiegelbeeld afgedrukt. In een aantal hoofdstukken staat maar enkele woorden op een pagina, dan weer staan pagina’s barstensvol met tekst. Danielewski gebruikt in zijn boek een half dozijn verschillende lettertypen. Sommige zinnen zijn doorgestreept, andere staan diagonaal, ondersteboven of verticaal op de pagina. Om nog maar niet te spreken van de 40 pagina’s tellende index en de drie bijlagen met tekeningen, brieven, collages en foto’s. Kortom, het boek niet alleen als tekstueel maar ook als visueel medium.
Het blauwe haar heeft nog een bijkomend voordeel: het maakt de auteur makkelijk te herkennen in het café van The Hollywood Standard - het hipste hotel van Hollywood - waar Danielewski en ik hebben afgesproken om over zijn boek te praten. In het restaurant van The Hollywood Standard waar Danielewski het telefoonnummer van onze serveerster weet los te peuteren en haar laat beloven later op de avond naar The Viper Room te komen. We vervolgen de avond met een paar martini’s in de trendy Sky Bar, een van de vaste hangouts van hoofdpersoon Johnny Truant en we besluiten de nacht met een optreden van een lokale band in The Viper Room. Eenmaal binnen blijkt Danielewski een vaste gast. Links en rechts schudt hij handen en stelt hij me voor aan zijn vrienden - die overigens allemaal in zijn roman zijn gestrand.
"Wat me fascineert aan de clubscene van Hollywood zijn de gebroken levens", zal hij me de volgende dag - onder het ontbijt en met een kater - vertellen. "Ik ben dol op de maskerade die daar plaatsvindt. Hollywood heeft toch nog steeds de belofte van glamour. Veel mensen voelen zich daar door aangetrokken. Maar voor de grote meerderheid geldt natuurlijk dat ze hun dromen nooit kunnen realiseren. Dit is het domein van de misfits en de freaks, de mensen die nergens bijhoren." En inderdaad, gedurende de avond laat Danielewski me kennis maken met een acteur die een rolletje heeft gehad in een soap-opera maar nu in zijn onderhoud voorziet als tuinman, een Finse bassist met een hanekam die door de drugs nauwelijks meer uit zijn ogen kan kijken en een pornoactrice die er - zo weet Danielewski - net haar eerste fistfucking scene op heeft zitten.
Dit is Johnny Truants wereld. Als hij niet door drugs is beneveld probeert Johnny een manuscript te reconstrueren waarvan hij de resten in het appartement van een zekere Zampanò heeft gevonden. Dit manuscript is een soort dissertatie over de documentaire The Navidson Record, een film die overigens voor zover Johnny kan nagaan niet bestaat. Een verhaal over dissertatie over een documentaire, kortom. The Navidson Record verhaalt van een huis dat aan de binnenkant een paar centimeter groter is dan aan de buitenkant. Het huis wordt bewoond door fotograaf Will Navidson, zijn vrouw en twee kinderen. Navidson raakt geïntrigeerd door de paradoxale woning en onderwerpt het huis aan een nauwkeurig onderzoek. Hij ontdekt een gang die naar een labyrint voert. Navidson rust een expeditie uit en begint de talloze kamers, gangen en gewelven van zijn huis te verkennen. Hoe dat afloopt zal ik niet verklappen, maar het feit dat House of Leaves in de Amerikaanse pers alom als een "literaire Blair Witch Project" werd omschreven geeft een indicatie dat het verhaal behoorlijk griezelig is. Wat vindt Danielewski van die omschrijving? "Ach ja, het is typisch Hollywood waar ze ervan houden dingen te definiëren door ze met andere dingen te vergelijken. It’s Honey I Shrunk the Kids meets The Blair Witch Project! Maar de vergelijking met The Blair Witch Project gaat in zekere zin wel op: allebei zijn ze beangstigend, allebei gaan ze over gevonden filmmateriaal en allebei zijn ze diepzwart, griezelig en schaduwrijk."
De meest in het oog springende eigenschap van House of Leaves is de lay-out van de tekst. De vraag die zich na enkele bladzijden al opdringt is natuurlijk: waarom die bizarre typografie? "Het traditionele, laat we zeggen academische, idee is dat het niet uitmaakt hoe tekst er uitziet. Taal is taal. Het maakt niet uit hoe het wordt uitgesproken, het maakt niet uit in welke vorm het is, welke kleur de letters hebben. Dat vind ik simplistisch. Het beeld, de typografisch aard van taal is belangrijk en dat probeer ik in dit boek te onderzoeken. Om de lezer niet te vervreemden is er een traditioneel, spannend verhaal, maar ik probeer ook het theoretische concept huis te onderzoeken. Dus in de voetnoten vind je uiteenzettingen over architectuur, over het huis van de literatuur, over huis als metafoor voor de familie enzovoorts. Die combinatie van verhaal en theorie is overigens zo oud als de weg naar Rome. Het beste voorbeeld is wellicht de bijbel dat zowel een verhaal als een filosofie is. Waar ik me tegen verzet is dat de filosofie op een zeker moment heeft gezegd ‘flikker op met dat verhalende element, we hebben het alleen nog maar over theorieën’. Dus je zou kunnen zeggen dat ik in zekere zin erg traditioneel ben."
Dat klinkt wellicht zweverig, maar Danielewski beoogt met zijn vreemde typografie wel degelijk een concreet effect. "Ik heb geprobeerd de ervaring van de lezer te vergroten en dan weer te limiteren. Neem bijvoorbeeld het hoofdstuk waarin men het labyrint onder Navidsons huis gaat verkennen. De tekst ziet er hier ook letterlijk uit als een doolhof, met verticale voetnoten die van achter naar voren lopen. Dat is bedoeld om de lezer af te remmen. In het volgende hoofdstuk, waarin het verhaal een hoogtepunt bereikt, heb je opeens maar een paar zinnen per pagina. Dat versnelt de lezer: in twintig minuten lees je opeens honderd pagina’s. Dat geeft een gevoel van opwinding."
Danielewski’s ideeën zijn ontleend aan de klassieke filmtaal. Net als de combinatie van close-ups en totalen, van statische lange shots en snelle korte shots een effect heeft op de filmtoeschouwer, zo heeft volgens Danielewski zijn typografie dat op de lezer. Het is overigens niet verwonderlijk dat Danielewski zo door film is beïnvloed. Hij studeerde aan de filmschool van Los Angeles en zijn vader - een Poolse immigrant - was een experimenteel filmmaker. De invloed van zijn vader is in het hele boek duidelijk voelbaar. Will Navidson is losjes op zijn vader gebaseerd, het experimentele karakter van diens werk vertaalt zich naar het experimentele karakter van het boek, maar bovenal is ook het verhaal van de niet-bestaande documentaire direct aan zijn leven ontleent. "Tijdens het regime van Franco zijn we naar Spanje verhuisd omdat mijn vader daar een documentaire wilde maken. Hij heeft Salvador Dali gefilmd terwijl die aan het filmen was, hij had schitterend materiaal van stierenvechters. Aanvankelijk was het de bedoeling dat het een politiek neutrale film zou worden, maar terwijl we daar woonden raakte hij verontwaardigd over wat hij om zich heen zag en begon zich met de politiek te bemoeien. Nu weet ik dat allemaal niet zeker, want ik heb de film nooit gezien. De film werd door Franco geconfisceerd voordat mijn vader hem had kunnen afmaken. Mijn vader had veel geld in de film geïnvesteerd en van de ene op de andere dag was hij alles kwijt. Dit verhaal heeft zijn sporen nagelaten in het gezin: ik ben opgegroeid met een film die ik nooit heb gezien."
Afgezien van de typografie van het boek is er nog een opvallend aspect aan deze roman: de 450 voetnoten. Terwijl het doorgaans duidelijk is waarom Danielewski in de tekst een voetnoot opneemt is in sommige gevallen de betekenis tamelijk ondoorzichtig. Zo treffen we bijvoorbeeld eindeloze lijsten aan waarin honderden bouwmaterialen, huizen of architecten worden opgesomd. Zijn die lijsten een gimmick of moeten we er toch meer achter zoeken?
"Ik zal je een voorbeeld geven. Tijdens het filmen van Citizen Kane was Orson Welles niet tevreden met hoe de schaduwen in de film er uit zagen. Hij vond dat de schaduwen meer substantie, meer diepte moesten hebben. Zijn oplossing was om oude dieprode fluwelen theatergordijnen in de schaduwrijke hoeken te frommelen. Dat zorgde voor een dieper gevoel van duisternis. Let wel, je ziet die gordijnen niet bewust. Net als Welles stop ik mijn schaduwen ook vol. Ik denk dat het relevant is waarmee ik die schaduwen vol stop, maar veel mensen laten zich misschien afschrikken door wat er in de schaduwen te vinden is. Veel mensen denken: ik ga al die eindeloze voetnoten niet lezen. Of ze raken geïmponeerd en denken ‘ik begrijp dit niet’. Dat is frustrerend. Waarom? Omdat je bang wordt. Je bent bang dat je het niet snapt. Je denkt dat je dom bent. Wel, dat ben je niet. Het is simpelweg de aard van schaduwen. Er zijn dingen die je niet zult snappen aan dit boek. Net zoals er schaduwen zijn, waar je niet doorheen kunt kijken. Die lijsten creëren een gevoel dat je kijk op het boek beinvloedt: er komt een ongemakkelijk gevoel over je dat je niet alles hebt gelezen, dat je het niet allemaal hebt begrepen. Dat er iets vreeswekkends in die schaduwen zat."
Gezien de rol die films in zijn leven en werk spelen is het opmerkelijk dat Danielewski ten koste van alles wil vermijden dat zijn debuut wordt verfilmd. Ondanks diverse aanbiedingen weigert hij pertinent de filmrechten te verkopen. "Cinema overweldigt de verbeelding. Onlangs vroeg ik aan de dochter van een vriendin of ze The Borrowers wilde lezen. ‘Nee’, antwoordde ze, ‘ik heb de film al gezien.’. Veel mensen zijn zo. Maar zodoende ontzeg je je wel een belangrijke mentale aktiviteit: dat je je moet voorstellen wat er gebeurt. Als je een boek leest waarvan je de film hebt gezien kan je niet anders dan dat je voortdurend aan de beelden uit de film denkt. Ik garandeer je dat je als je Perfect Storm hebt gezien en vervolgens het boek leest, je heel veel aan George Clooney zal denken. Ik denk dat we voortdurend het vuur van ons voorstellingsvermogen moeten opstoken. Dat is een belangrijke morele en culture aktiviteit. Slechts wanneer we ons kunnen voorstellen hoe iemand anders is, wat voor ongeluk en rampspoed iemand in zijn leven heeft gekend, kunnen we beginnen met iemand mee te voelen. Oftewel zonder lezen, zonder voorstellingsvermogen, kan er geen empathie zijn. En zonder empathie hebben we geen enkele hoop op een zekere vorm van sociale harmonie. Het is oneindig veel makkelijker om oorlog te voeren met ‘de vreemdeling’. Het is veel moeilijker wanneer we ons realiseren dat de vijand gelijk is aan ons. Je ziet het: lezen en schrijven zal de wereld veranderen."
© Jeroen van Bergeijk
|
