1998

Dr. Katz: Professional Therapist is de nieuwste animatieserie van de VPRO. Zoals de titel al aangeeft draait het hier om Dr. Katz, een eenzame, overdreven bescheiden psychiater die het in elke aflevering zwaar te stellen heeft met zijn humeurige, ronduit onbeschofte secretaresse Laura, zijn volwassen zoon Ben die niet weet wat hij met zijn leven aanmoet en een hele verzameling neurotische patiënten die opvallende gelijkenissen vertonen met Amerikaanse standup comedians. De serie is het geesteskind van komiek Jonathan Katz (50). Het verschil tussen Jonathan Katz en Dr. Katz, professional therapist, is soms moeilijk te maken. De getekende Dr. Katz lijkt niet alleen sprekend op zijn gelijknamige creator, ook zijn stem wordt door de komiek verzorgt. En aan de andere kant klinkt Jonathan Katz wanneer hij de VPRO GIDS telefonisch te woord staat net als een psychiater: hij formuleert bedachtzaam, laat lange stiltes vallen, en voelt zich meer op zijn gemak bij het stellen van vragen dan bij het beantwoorden. Maar laat er geen twijfel over bestaan: Jonathan Katz is geen 'shrink', maar standup comedian, acteur en scenarist. Hoe komt het dan toch dat de man - zelfs in geanimeerde toestand - zo'n levensechte therapeut weet te vertolken?

"Ik woon in Newton, Massachusetts, de stad met de hoogste dichtheid aan therapeuten per capita van de Verenigde Staten. Als ik uit mijn raam kijk, zie ik de buurman die therapeut is, en de overbuurman, en diens buurman, wiens vrouw ook weer therapeute is. Dus ik hoef de deur maar uit te stappen en het materiaal ligt op straat. Daardoor heb ik me het jargon makkelijk kunnen eigen maken. I can talk the talk. Daar komt bij dat ik zelf veel in therapie ben geweest toen ik jong was - dat is de tijd om zoiets te doen overigens, als die traumatische jeugdherinneringen nog vers zijn. En dat ik precies klink als een therapeut heeft ook te maken met mijn beperkte acteercapaciteiten, met mijn bereik. Zelfs als ik een cowboy zou spelen, zou je nog denken, gôh hij klinkt net als een hulpverlener."

En hoe zou u uw bereik als een acteur dan karakteriseren? "Ik zou zeggen dat ik de uitstraling heb van een dode, ik acteer alsof ik 25 jaar geleden ben gestorven. En dat bedoel ik de beste zin van het woord."

Die 'dodelijke' uitstraling was overigens precies wat animator Tom Snyder in Katz aantrok, die de komiek in de film Things Change had gezien. De twee ontmoetten elkaar bij een feestje van een van de therapeuten-buren en ontwikkelden al snel het idee voor het programma. Maar waarom een serie over een therapeut? "Omdat er is niets is dat je tegen een therapeut zou kunnen zeggen dat ongepast is. En ook omdat er een soort spanning heerst in een therapeutische omgeving, het is erg onnatuurlijk, het is ongemakkelijk en dat levert goede komedie op. Dat gevoel van ongemakkelijkheid sluit bovendien goed aan bij het feit dat standup comedians zich in een animatieserie niet helemaal op hun plek voelen voelen. Standup comedians zijn gewend aan met een microfoon voor een publiek te staan. Nu moeten ze het opeens zonder toeschouwers doen en dat levert hele verrassende momenten op."

Katz weet waar hij het over heeft als hij spreekt over standup comedy, die typisch Amerikaanse, uiterst simpele vorm van komedie bedrijven waar de komiek simpelweg op een kaal podium voor een microfoon gaat staan en grappen vertelt. Standup comedy biedt pretentieloos vermaak: geen muziek, geen props, minimale belichting, en vooral geen belerende boodschap. Nadat Katz begin jaren tachtig optredens bij de talkshows van Johnny Carson en David Letterman had bemachtigd, was zijn carrière als standup comedian gelanceerd en begon een leven on the road. Hij trad "in zo'n beetje elke smoezelige comedy club van de Verenigde Staten" op en werd een vaste gast van Letterman. Naast zijn optredens acteerde hij in een paar films, was korte tijd correspondent voor Michael Moore's TV-Nation en schreef grappen voor talkshow host Bill Maher. Pas recentelijk heeft hij de standup comedy vaarwel gezegd. Hoe kijkt hij terug op die jaren?

"Ik heb het vijftien jaar gedaan, en vijftien jaar hetzelfde doen dat wordt vervelend. Het is erg moeilijk om getrouwd te zijn en tegelijkertijd de kost te verdienen met het land rondreizen en mensen vermaken die je voortdurend laten weten 'dit is niet wat ik in gedachten had'. Er waren heel veel clubs in het land waar ik bij het publiek niet zo lekker lag. Ze wilden iemand die veel grover en energieker was. Ik vind het erg moeilijk om midden in de nacht op te treden voor driehonderd dronkaards. Zelfs als het goed ging, kwamen mensen achteraf naar me toe en zeiden: 'You make it look so hard.' Ik was er dus niet echt rouwig om toen ik dankzij Dr. Katz kon stoppen met standup comedy. Ik doe het nog wel, maar dan in een echte zaal met mensen die speciaal voor mij komen. Optreden voor een bunch of strangers daar heb ik geen zin meer in."

Opvallend voor zo'n low-budget serie als Dr. Katz is dat de makers er in slagen beroemde komieken als Garry Shandling, Steven Wright (de radiostem uit Pulp Fiction), Conan O'Brien, Julia Louis-Dreyfus (Elaine uit Seinfeld), Dennis Leary en Janeane Garofolo voor een optreden te strikken. Hoe moeilijk is om deze gasten voor het programma te krijgen?

"In het begin was het erg moeilijk. Een optreden bij Dr. Katz is niet iets dat iemand die al jaren in het vak zit opeens wil gaan doen als hij 's ochtends uit zijn bed stapt. Ik moest aanvankelijk dus vooral terug vallen op vriendendiensten, op komieken die ik had leren kennen tijdens mijn eigen standup comedy jaren. Tegenwoordig gaat het allemaal veel makkelijker omdat we zo veel succes hebben. En natuurlijk omdat we onze standaard hebben verlaagd… No, I am just kidding. De omslag kwam eigenlijk toen Garry Shandling te gast was geweest. Dat maakte het voor een hoop mensen min of meer acceptabel om een low budget animatie serie op een kabelkanaal te doen. Veel komieken vinden het zeer verfrissend om hun talent op een andere manier te gebruiken, om eens iets anders te doen dan het gebruikelijke moppen vertellen achter een microfoon."

Nadat Dr. Katz: Professional Therapist afgelopen jaar met een Emmy werd onderscheiden, is het programma een onverwacht succes geworden. Begonnen als een cultshow uitgezonden op een onmogelijk tijdstip, is de serie en vooral zijn creator tot 'hot stuff' uitgegroeid: "De meest hilarische, droge psychiater op televisie", aldus The Washington Post, "Feilloos gevoel voor timing", meende The Boston Globe, en "een overduidelijk genie", volgens Esquire. Het gevolg is dat Katz momenteel werkt aan een sitcom, een film en op het betaalkanaal HBO een zogeheten "comedy special" heeft, wellicht het meest begeerde podium voor een Amerikaanse komiek. Het plotselinge succes op vijftigjarige leeftijd, verbaast hem zelf ook enigszins. "HBO plaatste onlangs ter aankondiging van het nieuwe seizoen een paginagrote advertentie in de kranten. Ik was de enige waar ik nog nooit van gehoord. Mijn succes heeft mijn stoutste verwachtingen overtroffen, en die verwachtingen waar niet zo stout." En dat is niet zo vreemd, want de eerste vijfendertig jaar van zijn leven was "een grote mislukking". In feite is het personage Ben, de leegloperige zoon van Dr. Katz, gebaseerd op Katz' eigen leven als oudere jongere. "Ik was net als Ben toen ik jong was. Ik voerde helemaal niks uit. En dat veranderde eigenlijk pas toen de coulantheid van mijn vader zijn grenzen bereikte. Hij stopte met zijn maandelijkse toelage toen ik 35 werd. Het enige verschil tussen mij en Ben is dat ik een sociaal leven had en hij niet. Zijn sociale contacten bestaan uit het lastig vallen van Dr. Katz en diens secretaresse, waar hij overigens erg goed in is." Maar wat gebeurde er met u toen uw vader de geldkraan dichtdraaide? "Ik ben getrouwd, kreeg kinderen en ontdekte standup comedy. Dat was de eerste keer dat ik ergens echt plezier in had, dat ik mezelf iets zag doen voor langer dan twee dagen achter elkaar."

Ondanks alle lof die Dr. Katz: Professional Therapist momenteel in Amerika ontvangt, is er een ding waar bijna alle televisierecensenten zich aan storen: de houterige tekenstijl die Katz en zijn partner Snyder Squiggle Vision hebben gedoopt. Wat is dat? "Het is een vorm van door de computer gegenereerde animatie die afhankelijk is van menselijke fouten. De animators maken op de computer een paar honderd keer dezelfde tekening. Daardoor wordt een trillend beeld gecreëerd. Het is dus geen traditionele animatie in de zin dat het niet probeert de illusie van beweging te bereiken. De personages vibreren alleen maar. Je moet er inderdaad aan wennen. Het schijnt sommige mensen letterlijk ziek te maken. Maar zo erg is het nu ook weer niet hoor: we hebben marketing onderzoek gedaan en het bleek dat voor elke tien mensen die er een hekel aan hebben er ook tien zijn die het niet zo vreselijk vinden."

Afwijkend aan Dr. Katz: Professional Therapist is dat het programma grotendeels uit improvisatie bestaat en dat de dialogen het allerbelangrijkst zijn. Het is als het ware een hoorspel met beeld. "We beginnen altijd met de geluidsband. Pas wanneer die helemaal klaar is, komt de animatie om de hoek kijken. Tom Snyder en ik verzinnen waar een bepaalde aflevering over gaat. We zijn nu bijvoorbeeld bezig met een aflevering waarin Dr. Katz zo'n heupbuidel wil, je weet wel die achterlijke zakjes die toeristen op hun buik dragen om hun geld en papieren in te bewaren. Dr. Katz wil zo'n ding hebben, maar elke keer als hij erover begint, wordt hij door zijn secretaresse en zijn zoon uitgelachen. Uitgaand van zo'n gegeven schrijven we vervolgens een scenario, dat feitelijk meer als beginpunt dient want elke scène wordt geïmproviseerd. En de gasten worden daar als het ware tussen gestopt. Die hebben niet zoveel te maken met waar het in een bepaalde episode om draait, want de plot gaat over de relatie tussen Dr. Katz, zijn zoon en zijn secretaresse. Wat je uiteindelijk ziet en hoort, is wat het montageproces heeft overleeft. Soms nemen we wel vijf uur materiaal op, wat wordt teruggebracht tot een aflevering van 22 minuten show. En meestal bestaat het resultaat voor het grootste deel uit volstrekt geïmproviseerde scènes die niet in het script stonden, omdat het geïmproviseerde materiaal levensechter en grappiger is. De gasten komen naar een studio en reageren op wat ik ze aangeef. Ze gebruiken veelal oud materiaal uit hun optredens. Dr. Katz geeft ze de mogelijkheid om hun bestaande grappen op een nieuwe manier te gebruiken, maar het leukst is natuurlijk als er spontane situaties ontstaan. Een van mijn leukste gasten was Steven Wright, die echt uitstekend was als patiënt. Ik wist dat wat ik hem ook zou vragen, zijn antwoorden superbe en bizar zouden zijn. Ik ging het gesprek in met wat standaard therapeutische vragen als 'Zou je jezelf omschrijven als bijzonder waakzaam (oftewel paranoïde)?', 'Kun je het woord wereld achterstevoren spellen?', 'Komt depressie veel voor in je familie?' Op die laatste vraag antwoordde hij: 'Ja, want mijn ouders komen uit Europa en ze hebben zich nooit helemaal aan het tijdsverschil aangepast.' Dat is toch een prachtige grap! Ik had geen enkel idee hoe hij zou reageren, maar ik had de juiste vragen."

Jeroen van Bergeijk